قوله تعالى: ثم أوْرثْنا الْکتاب ثم تعقیب على قوله: لما بیْن یدیْه آنست که پس وفات پیغامبران و پس امتان گذشته ما میراث دادیم امت احمد را علم فقه دین‏ و احکام کتاب باز مانده از اخبار و فقهاى پیشینان. کتاب درین آیت هم قرآن است و هم دین، و فى الخبر الصحیح ان رجلین اختصما الى رسول الله (ص) فقال احدهما: اقض بیننا بکتاب الله و قال الآخر: اجل یا رسول الله فاقض بیننا بکتاب و أذن لى ان أتکلم فقال: تکلم قال: إن ابنى کان عسیفا على هذا فزنا بامرأته؟ فأخبرونی ان على ابنى الرجم فافتدیت منه بمائة شاة و بجاریة لى ثم إنی سألت أهل العلم فأخبرونی ان على ابنى جلد مائة و تغریب عام و انما الرجم على امرأته، فقال رسول الله (ص): اما و الذى نفسى بیده لأقضین بینکما بکتاب الله اما غنمک و جاریتک فرد علیک و اما ابنک فعلیه جلد مائة و تغریب عام و اما انت یا انیس فاغد على امرأة هذا فان اعترفت فارجمها، فاعترفت فرجمها.

مقصود ازین خبر آنست که رسول خدا فرمود: «لاقضین بینکما بکتاب الله»، و در ظاهر قرآن رجم محض نیست و کتاب درین خبر بمعنى دین است، درین آیت هم چنان است زیرا که این امت از ربانیان گذشته و دانشمندان رفته علم دین میراث بردند و نور حکمت و برکت سنت و شرف حق و حقیقت. و گفته‏اند: این امت را وارثان خواند از بهر آنکه جهان از جهانیان میراث بردند و بهشت از بدبختان میراث بردند و کتاب و دین از کتاب خوانان پیشین میراث بردند، اما میراث بردن جهان از جهانیان آنست که گفت: «أ و لمْ یهْد للذین یرثون الْأرْض منْ بعْد أهْلها»، و میراث بردن بهشت از بدبختان آنست که فرمود: «أولئک هم الْوارثون»، و میراث بردن کتاب و دین از کتاب خوانان پیشین آنست که فرمود: «ثم أوْرثْنا الْکتاب»، و بلفظ میراث فرمود از بهر آنکه رب العزة این کرامت و نعمت ایشان را عطا داد بى کسب ایشان و بى مسألت ایشان فصار لهم کما یصیر المیراث للورثة، آن روز که این آیت آمد مصطفى (ص) سخت شاد شد و از شادى که بوى رسید سه بار فرمود: امتى و رب الکعبة. آن گه صفت این امت کرد فرمود: «الذین اصْطفیْنا منْ عبادنا» ایشان را که برگزیدیم از بندگان خویش پسینان این گیتى و پیشینان آن گیتى میراث بران حق گواهان انبیا شفیعان جهانیان پیشوایان بهشتیان. «عباد» اینجا در موضع کرامت است اگر چه نسبت عبودیت آدمى را حقیقت است در قرآن چند جایگه عبد بیاید بمعنى پذیرفته و پسندیده که نه هر کس که نسبت عبودیت دارد او پذیرفته حق جلاله باشد لکن چون بنده را بپذیرد و به پسندد گوید: عبدى، عبادى اما نسبت عبودیت بى‏کرامت اصطفائیت آنست که فرمود: إنْ کل منْ فی السماوات و الْأرْض إلا آتی الرحْمن عبْدا. و آنچه با کرامت قبول است در قرآن فراوان است: أسْرى‏ بعبْده، نزل الْفرْقان على‏ عبْده، و اذْکرْ عبْدنا أیوب، و اذْکرْ عبادنا إبْراهیم و إسْحاق و یعْقوب، یا عباد لا خوْف علیْکم الْیوْم و لا أنْتمْ تحْزنون هذا و امثاله.

آن گه ایشان را بسه قسم بیرون داد: فمنْهمْ ظالم لنفْسه و منْهمْ مقْتصد و منْهمْ سابق بالْخیْرات بإذْن الله این تقسیم بر وفق درجات ایمان ایشانست و تفاوت و تباین در اعمال و اخلاق ایشان قسمى مه قسمى میانه قسمى کم، و همه را وعده داد به بهشت.

مصطفى علیه الصلاة و السلام این آیت بر خواند آن گه فرمود: «کلهم فى الجنة».

و عن عبد الله بن عمر قال قال النبى: «ما من امة الا و بعضها فى الجنة و بعضها فى النار الا امتى فانها کلها فى الجنة»

روایت کنند از ابو عثمان نهدى گفتا شنیدم از عمر خطاب که بر منبر این آیت بر خواند آن گه گفت قال رسول الله (ص): «سابقنا سابق و مقتصدنا ناج و ظالمنا مغفور له» فرمود: سابق پیشواست و مقتصد رسته و ظالم آمرزیده.

ابو الدرداء گفت: شنیدم از مصطفى علیه الصلاة و السلام که این آیت بر خواند آن گه فرمود: «اما السابق بالخیرات فیدخل الجنة بغیر حساب و اما المقتصد فیحاسب حسابا یسیرا و اما الظالم لنفسه فیحبس فى المقام حتى یدخله الهم ثم یدخله الجنة فیقول: الْحمْد لله الذی أذْهب عنا الْحزن‏

میگوید: سابق را بى‏شمار بار دهند مقتصد را شمار آسان کنند ظالم را بر مقام بدارند تا اندهگن شود آن گه او را ببهشت فرستند و گوید: الْحمْد لله الذی أذْهب عنا الْحزن. عثمان عفان گفت: سابقنا اهل جهادنا و مقتصدنا اهل حضرنا و ظالمنا اهل بدونا گفت سابقان غازیان‏اند، مقتصدان شهریان‏اند، ظالمان بدویان‏اند یعنى روستائیان و کوهیان. عقبة بن صهبا گفت: تفسیر این آیت از عایشه صدیقه پرسیدم گفت: یا بنى کلهم فى الجنة اما السابق بالخیرات فمن مضى على عهد رسول الله (ص) و شهد له رسول الله بالجنة و اما المقتصد فمن اتبع اثره من اصحابه حتى لحق به و اما الظالم فمثلى و مثلک یا عقبه و عن الحسن قال: السابق من رجحت حسناته على سیآته و المقتصد من استوت حسناته و الظالم الذى ترجحت سیآته على حسناته. و عن جعفر بن محمد قال: السابق مقرب ناج و المقتصد معاتب ناج و الظالم معذب ناج‏ و عن ابى یزید قال: الظالم الذى یعبده على العادة و المقتصد الذى یعبده على الرغبة و الرهبة و السابق الذى یعبده على المحبة. و عن سهل بن عبد الله قال: السابق العالم و المقتصد المتعلم و الظالم الجاهل. و قیل: الظالم تالى للقرآن و المقتصد القارى له العالم به و السابق القارى له العالم به و العامل بما فیه. و قیل: الظالم صاحب الکبائر و المقتصد صاحب الصغائر و السابق الذى لم یرتکب کبیرة و لا صغیره. و قال جعفر بن محمد: بدا بالظالمین اخبارا انه لا یتقرب الیه الا بکرمه و ان الظلم لا یوثر فى الاصطفاء ثم ثنى بالمقتصدین لانهم بین الخوف و الرجاء ثم ختم بالسابقین لئلا یأمن احد مکره و کلهم فى الجنة.

و قال ابو بکر الوراق: رتبهم هذا الترتیب على مقامات الناس لأن احوال العبد ثلاثة معصیة و غفلة ثم توبة ثم قربة فاذا عصى دخل فى حیز الظالمین فاذا تاب دخل فى جملة المقتصدین فاذا صحت التوبة و کثرت العبادة و المجاهدة دخل فى عداد السابقین باین قولها که گفتیم ظالم درین آیت مسلمانست گنهکار یحبس فى الموقف ثم یدخل الجنة بعد المقتصد و السابق، و بر قول ابن عباس و کلبى ظالم کافرست و منافق و ترتیب ایشان در آخر سورة الواقعة گفت: فأما إنْ کان من الْمقربین... الى قوله: و تصْلیة جحیم، و على هذا القول لا یدخل الظالم فى قوله: جنات عدْن یدْخلونها، و حمل هذا القائل الاصطفاء على الاصطفاء فى الخلقة و ارسال الرسول الیهم و انزال الکتاب، و الاول هو الاصح و علیه عامة اهل العلم.

و قوله: «بإذْن الله» معناه: ظلم الظالم و قصد المقتصد و سبق السابق بعلم الله و ارادته. ذلک هو الْفضْل الْکبیر اى ذلک الاصطفاء و الایراث هو الفضل الکبیر.

ثم جمعهم الله سبحانه و تعالى فى دخول الجنة فقال: جنات عدْن یدْخلونها یعنى الاصناف الثلاثة. قرأ ابو عمرو: «یدخلونها» بضم الیاء و فتح الخاء و قرأ الآخرون: «یدخلونها» بفتح الیاء و ضم الخاء.

یحلوْن فیها منْ أساور جمع اسورة، و اسورة جمع سوار منْ ذهب و لوْلوا یعنى من ذهب مرصع باللولو: قال الزجاج: من ذهب فى صفاء اللولو کما قیل من فضة فى صفاء قواریر. و قیل: الحلى فیها للنساء دون الرجال. و الصحیح انه للرجال و النساء جمعیا لقوله: و لباسهمْ فیها حریر.

«و قالوا» اى یقولون اذا دخلوا الجنة: «الْحمْد لله الذی أذْهب عنا الْحزن».

قال ابن عباس یعنى: حزن النار، و قال قتادة: حزن الموت. و قال عکرمة: حزن الذنوب و السیئات و خوف رد الطاعات. و قال سعید بن جبیر: یعنى هم الخبز فى الدنیا و هم المعیشة، و قال الزجاج: اذهب الله عن اهل الجنة کل الاحزان ما کان منها لمعاش او لمعاد، قال مقاتل: لأنهم کانوا لا یدرون ما یصنع الله بهم، و عن ابن عمر قال قال رسول الله (ص): «لیس على اهل لا اله الا الله وحشة فى قبورهم و لا فى محشرهم و لا فى منشرهم و کانى باهل لا اله الا الله ینفضون التراب عن روسهم و یقولون: «الْحمْد لله الذی أذْهب عنا الْحزن...» الایة.

قوله: «الذی أحلنا دار الْمقامة» اى دار الاقامة لا نبرح منها و لا نفارقها. المقامة المصدر، تقول: اقام، یقیم، اقامة، و مقامة، «منْ فضْله لا یمسنا فیها نصب» لا یصیبنا فیها عنآء و مشقة، «و لا یمسنا فیها لغوب» اى اعیاء من التعب یقال: النصب على القلب و اللغوب على البدن. روى عن الضحاک قال: اذا ادخل اهل الجنة الجنة استقبلهم الولدان و الخدم کأنهم اللولو المکنون، قال: فیبعث الله من الملائکة معه هدیة من رب العالمین و کسوة من کسوة الجنة فیلبسه قال فیریدان یدخل الجنة فیقول الملک کما انت فیقف و معه عشرة خواتیم من خواتیم الجنة هدیة من رب العالمین فیضعها فى اصابعه مکتوب فى اول خاتم منها «سلام علیْکمْ طبْتمْ فادْخلوها خالدین»، و فى الثانى مکتوب «ادْخلوها بسلام ذلک یوْم الْخلود»، و فى الثالث مکتوب «رفعت عنکم الاحزان و الهموم»، و فى الرابع مکتوب «زوجناکم الحور العین»، و فى الخامس مکتوب «ادْخلوها بسلام آمنین»، و فى السادس مکتوب «إنی جزیْتهم الْیوْم بما صبروا»، و فى السابع مکتوب «أنهمْ هم الْفائزون»، و فى الثامن مکتوب «صرتم آمنین لا تخافون ابدا» و فى التاسع مکتوب «رافقتم النبیین و الصدیقین و الشهداء»، و فى العاشر مکتوب «فى جوار من لا یوذى الجیران»، ثم یقول الملک: «ادْخلوها بسلام آمنین»، فلما دخلوا «قالوا الْحمْد لله الذی أذْهب عنا الْحزن إن ربنا لغفور شکور، الذی أحلنا دار الْمقامة منْ فضْله»، الایة.

قوله: و الذین کفروا لهمْ نار جهنم لا یقْضى‏ علیْهمْ فیموتوا اى لا یهلکون فیستریحوا، کقوله: فوکزه موسى‏ فقضى‏ علیْه اى قتله. و قیل: لا یقضى علیهم الموت فیموتوا، کقوله: و نادوْا یا مالک لیقْض علیْنا ربک اى لیقض علینا الموت فنستریح، و لا یخفف عنْهمْ منْ عذابها اى من عذاب النار، و قوله کلما خبتْ زدْناهمْ لا یدل على تخفیف عنهم بل على نقصان فى النار ثم تزداد. کذلک نجْزی کل کفور قرأ ابو عمرو: «یجزى» بضم الیاء و فتح الزاء، «کل کفور» بالرفع على غیر تسمیة الفاعل. و قرأ الآخرون: «نجزى» بفتح النون و کسر الزاء، «کل کفور» بالنصب.

«و همْ یصْطرخون» اى یستغیثون و یصیحون فیها. اصطرخ افتعل من الصراخ و هو الصیاح دخلت الطاء فیه للمبالغة کدخولها فى الاصطبار و الاصطفاء و الاصطباع و الاصطیاد، و الصریخ الغیاث و المغیث ایضا، «ربنا أخْرجْنا» القول هاهنا مضمر، تأویله: یقولون ربنا اخرجنا من النار و ردنا الى الدنیا «نعْملْ صالحا غیْر الذی کنا نعْمل» من الشرک و السیئات، فیقول الله لهم توبیخا: «أ و لمْ نعمرْکمْ ما یتذکر فیه منْ تذکر» قال الحسن: اربعون سنة. و قال ابن عباس: ستون سنة و هو العمر الذى اعذر الله الى ابن آدم.

روى ابو هریرة قال قال رسول الله (ص): «من عمره الله ستین سنة فقد اعذر الیه فى العمر».

و عن ابى هریرة قال قال رسول الله (ص): «اعمار امتى ما بین الستین الى السبعین و اقلهم من یجوز ذلک».

و عن ابن عباس قال قال رسول الله (ص): «اذا کان یوم القیمة نودى این أبناء الستین و هو الذى قال الله عز و جل: أ و لمْ نعمرْکمْ ما یتذکر فیه منْ تذکر.

و قال قتادة: العمر حجة علیک یا ابن آدم.

و جاءکم النذیر محمد (ص). هذا قول اکثر المفسرین. و قیل: النذیر القرآن. و قیل: هو الشیب، معناه: أ و لم نعمرکم حتى شبتم و یقال: الشیب برید الموت و فى الاثر: ما من شعرة تبیض الا قالت لاختها استعدى فقد قرب الموت. و نظر فضیل الى رجل و خطه الشیب فقال: اتق الله فان الموت قد غرز اعلامه فى لحیتک: و قیل: النذیر موت الاهل و الاقارب. «فذوقوا» اى العذاب، «فما للظالمین منْ نصیر» ناصر یعینهم.

«إن الله عالم غیْب السماوات و الْأرْض‏» یعنى ما غاب فیهما عنکم و ان شاهده غیرکم، «إنه علیم بذات الصدور» التى یشاهدها احد. و قیل: علیم بذات الصدور فلا تضمروا فیها ما یکرهه سبحانه. و قیل: إنه علیم بذات الصدور فلو اخرجکم لعدتم الى ما کنتم علیه لقوله: و لو ردوا لعادوا لما نهوا عنه.

هو الذی جعلکمْ خلائف فی الْأرْض بعد الامم الخالیة کل قائم بعد ذاهب خلیفة. و قیل: معناه جعلکم امة خلفت من قبلها و رأت فیمن قبلها ما ینبغى ان یعتبر به.

و قیل: اورثکم الکتاب و جعلکم خلائف فى الارض لتشکروه و لا تکفروه ثم اوعد الکفار.

فقال: «فمنْ کفر فعلیْه کفْره» اى جزاء کفره و لا یزید الْکافرین کفْرهمْ عنْد ربهمْ إلا مقْتا، بغضا و غضبا، و لا یزید الْکافرین کفْرهمْ إلا خسارا تبارا و هلاکا و خسرانا بالجنة.

قلْ أ رأیْتمْ شرکاءکم الذین تدْعون منْ دون الله یعنى الاصنام، تأویله: شرکائى فاضاف الیهم لانهم زعموا ذلک. اى جعلتموهم شرکائى بزعمکم. أرونی ما ذا خلقوا من الْأرْض أمْ لهمْ شرْک فی السماوات یعنى قل لهم: ان خلقوا شیئا من الارض او من السماء فارونیه، أمْ آتیْناهمْ کتابا فهمْ على‏ بینة منْه قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و حمزة و حفص: بینة على التوحید، و الباقون: بینات بالجمع، تأویله: ام انزلنا کتابا فیه ان لله شرکاء فهم على بینة واضحة مما فى ذلک الکتاب او آتیناهم کتابا بان الله لا یعذبهم فهم واثقون به بلْ إنْ یعد الظالمون اى ما یعد الظالمون بعْضهمْ بعْضا إلا غرورا اى کفرهم عن تقلید محض و وعد کاذب. قال مقاتل: یعنى ما یعد الشیطان کفار بنى آدم من شفاعة الالهة لهم فى الآخرة غرور باطل.

إن الله یمْسک السماوات و الْأرْض أنْ تزولا یعنى ان لا تزولا کقوله: یبین الله لکمْ أنْ تضلوا، یعنى ان لا تضلوا و کقوله: أنْ تمید بکمْ یعنى: ان لا تمید بکم، و لئنْ زالتا یعنى: لو خلاهما لزالتا و لو زالتا، إنْ أمْسکهما منْ أحد منْ بعْده الزوال.

و قیل: من بعد الله، اى من غیره و سواه، اى ما قدر احد على اعادتهما الى مکانهما الا الله، إنه کان حلیما غفورا. فان قیل فما معنى ذکر الحلم هاهنا؟ قیل: لان السماوات و الارض کادتا تتفطران و تنشقان و تزولان عند قولهم: اتخذ الله ولدا و همتا بما همتا من عقوبة الکفار فامسکهما الله عز و جل عن الزوال بحلمه و غفر انه ان یعاجلهم بالعقوبة، و بهذا المعنى دخل الروف الرحیم فى قوله: و یمْسک السماء أنْ تقع على الْأرْض إلا بإذْنه.

و أقْسموا بالله جهْد أیْمانهمْ سبب نزول این آیه آن بود که کفار قریش پیش از مبعث رسول صلى الله علیه و سلم بایشان رسید که اهل کتاب پیغامبران خود را دروغ زن داشتند، ایشان گفتند: لعن الله الیهود و النصارى اتتهم الرسل فکذبوهم لعنت باد بر جهودان و ترسایان که پیغامبران خود را دروغ زن داشتند، آن گه سوگند یاد کردند بایمان مغلظه که اگر بما رسولى آید و کتابى آرد او را بپذیریم و راستگوى داریم تا ازیشان راست راه‏تر باشیم، و قریش این سخن را از حسد میگفتند که اهل کتاب را عز کتاب و شریعت بود و قریش را نبود، از حق جل جلاله کتاب و رسول میخواستند، پس چون رسول آمد بایشان و قرآن نپذیرفتند و هم بران کفر و شرک مى‏بودند اینست که رب العالمین فرمود: فلما جاءهمْ نذیر ما زادهمْ إلا نفورا اى ما زادهم مجیئه الا تباعدا عن الهدى.

اسْتکْبارا فی الْأرْض و مکْر السیئ اى تکبروا عن الایمان و مکروا السیئ فى دفع امره، استکبارا منصوب على البدل من النفور، و مکْر السیئ یعنى العمل القبیح، اضیف المکر الى صفته کمسجد الجامع. قال الکلبى: و هو اجماعهم على الشرک و قتل النبى (ص). و قرأ حمزة: مکر السیئ ساکنة الهمز فى الوصل تخفیفا، فان وقف فبالیاء. و لا یحیق اى لا یحل و لا یحیط المکر السیئ إلا بأهْله فقتلوا یوم بدر و قال ابن عباس: عاقبة الشرک لا تحل الا بمن اشرک، و المعنى ان و بال مکرهم راجع الیهم، و فى المثل: من حفر لاخیه وقع فیه.

فهلْ ینْظرون إلا سنت الْأولین السنة الصورة و الطریقة، تأویله: ما ینتظرون الا ان ینزل بهم العذاب کما نزل بمن مضى من الکفار و المکذبین، فلنْ تجد لسنت الله تبْدیلا و لنْ تجد لسنت الله تحْویلا.

أ و لمْ یسیروا فی الْأرْض فینْظروا کیْف کان عاقبة الذین منْ قبْلهمْ فان من سافر فیها رأى آثار نزول العذاب بمن مکر السیئات. و قیل: معناه: اقروا القرآن فتعرفوا ما حل بمن قبلکم، و کانوا أشد منْهمْ من اهل مکة قوة و ما کان الله لیعْجزه منْ شیْ‏ء اى من احد. فی السماوات و لا فی الْأرْض إنه کان علیما بهم قدیرا علیهم. و قیل: علیما بالمعصیة قدیرا على العقوبة.

و لوْ یواخذ الله الناس بما کسبوا من المعاصى، ما ترک على‏ ظهْرها اى على ظهر الارض، منْ دابة الدابة فى هذه الایة عند بعضهم الانس و الجن. و قیل: الانس وحدهم. و قیل: عام فیما دب و درج، فان ابن مسعود قال: ان الجعل یهلک بخطیئة ابن آدم. و قال انس: ان الضب لیموت هزالا فى جحره بذنب ابن آدم.

قال بعض الأئمة: لیس ان البهیمة توخذ بذنب ابن آدم و لکنها خلقت لابن آدم فلا معنى لا بقائها بعد افناء من خلقت له. و قیل: معنى ذلک لو أخذ الجانى فى الوقت الثانى من معصیته لکان قد فنى الخلق و انقطع النسل لانه لا احد الا و قد عصى هو و ابوه او جده و لو اهلک اول عاص لانقطع النسل لانه قدیما و قیل یحبس عنهم المطر فیهلک کل شى‏ء. و قیل قد فعل بهم مرة فى زمان نوح فلم یبق منهم سوى ما کان فى السفینة.

و لکنْ یوخرهمْ إلى‏ أجل مسمى معین، فإذا جاء أجلهمْ اى ذلک المعین، فإن الله کان بعباده بصیرا بمکانهم فیواخذهم و باعمالهم فیجازیهم.

عن عبد الله بن عمر قال قال النبى (ص): «اذا اصاب الله عز و جل قوما بعذاب اصاب به من بین ظهرانیهم ثم یبعثون یوم القیمة على اعمالهم و الله اعلم.